(February 19, 1886 – May 2, 1942)
Mibait ya San Fernando, Pampanga ketang February 19, 1886. Pang-anam ya karing apulu dang anak di Vicente Abad Santos at Torribia Basco. Pete re y Jose ring Hapon ketang May 2, 1942 uling e ne tilutan iduku at pailalam ing gubyernung Pilipinu king gubyernung Hapones.
Abugasya ing ayari nang karerang Jose Abad Santos. Labing-walu yang banua idad inyang peparala ne ning Gubyernung Pilipinas bilang pensiunadu ban magaral king Colegio Santa Clara, San Jose, California at king Northwestern University nung nu ya meyaring abugasya. Pangauli na Pilipinas, megobra ya keng pam-presidenting sanga o departamentu ning gubyernu.
Ginugul nong Jose Abad Santos deng pekamayap a parti ning keyang bie keng pamagserbisyu publicu.
Mapilan nang tauli aldo Jose Abad Santos bayu ya mete inyang gubyernung Hapon.
Kasalukuyan yang papunta, abe ne ing anak nang y Jose Jr, king Cebu. Kayabe da la deng Pilipinong Constabularyu, pablasang panaun ning pamag-giyera ning bansang Hapon keng Pilipinas. Atin lang asaganan a trak katmung sundalus. King e ra kamalayan, sundalus la pala deting Hapones, at dekap dela di Abad Santos at kayabe na.
Pengutnan de y Jose Abad Santos, at keng kakukutang, abalu da ring Hapones a importanti ya palang tau at maragul a katungkulan keng bansa, bilang Hepi ning Pekamatas a Corte ning Pilipinas . Bukud pa kaniti, abalu-balu rang ya pa murin pala ing salukuyan at pansamantalang tatalakad Presidente ning Pilipinas kabang atiu keng aliwang bansa y Presidente Manuel L. Quezon. Pauli na niti, sinukul de ring Hapon at aduan dang pailalam ne upaya ing gubyernung Pilipinas keng gubyernu ning Hapon. Dapot dindam ning Jose Jr a pekibat nang tatang na, e na maliaring gawang isuku ne ing gubyernu ning Pilipinas kareng Hapones uling iti labag ya keng kasunduan na ning Pilipinas keng gubyernung America.
Keng uli na nita, inatulan deng kamatayan. Kiniyak ya ing Jose Jr. inyang abalu na, dapot nganang tatang nang makatiman at malambis mengamanu king anak na, “E ka kikiyak. Ipakit mu kareng Hapon a reti ing kekang katapangan. Malagad la mu deng midirinan oportunidad mate para keng karelang bansa, at e bala namu ninu mikaka-tsansang anti kaniti”. Pangatapang a salitang migpalto keng tetagan na at kapuri-puring pangatau ning mengamanu kareti!
Bandang alas dos ning gatpanapun iniyang May 2, 1942, mikaul la ding mitata at mengadi. Mapilan minutu, dindam no ning anak ding sabe-sabe akbung. Mete ya ing martir at bayani.
Nganang sinabi kang Jose Jr ning talabaldug-salita (interpreter) ding Hapones a meka-saksi keng pamamate kang Jose Abad Santos, a minanga king katapangan na’t kelan tigatig keng pamanarap na keng keyang kamatayan, “mete yang mala-gloriang kamatayan y Tatang mu”.
Keng tauling pamanyuri, ing lalung kapuri-puri at sukat ipagmaragul kang Jose Abad Santos nung kumpara kareng aliwang bayaning mengamate para keng Pilipinas, miguit ing katapangan na at pepakit lugud Jose Abad Santos uling ya, atin yang pamikatagun iligtas ne ing keyang bie at e ya mate, isuku ne mu sana ing gubyernu karing Hapones. Ding keraklan, ala lang anti kaniting pagkakatauan, at e ra pinili ing mate, nune mete la keng era mekad kaburyan. Dapot y Jose Abad Santos sadyang pinili ne ing kamatayan kesa keng panganyaya ne ing kaluguran nang bansang Pilipinas.
Jose Abad Santos
Bayaning Kapampangan
Mete yang matapang alang katigatig
karetang Hapones keng bansa minlupig
pauli ning keyang prinsipyung masigid
e re aparukung karela manalig
migit pang manyaman keya ing mibulid
miragsa king aun ning marimlang dalig
kesa paalipan, kabang bie manusig
mayumu pang mate atiu keng matulid
At nganang menaru keng lugud nang anak
“pulisan mo’ng luwa mu, e ka dapat kumiyak
pakit mu karela’ng matapang kang palak
e me paimbursan lahi madakurak
uling keti yatu tutu la mung ditak
mipalad keng bansa daya ra idanak
inya magsaya ka’t ing tata mung amak
para keng balen na, ding mata no pinyak”.
Maging detang Hapon e ra apigilan
mulalan ing ikit tagle nang tepangan
pasayangan mekad meging deng kalaban
imbes na kakamping akapanaligan
dapot aintindiyan dang keilangan nang gawan
anting pamaglualu keng lugud nang balian
uling keti yatu mas dong tatalangan
detang alang takut marap kamatayan.